Εισήγηση κατά την εκδήλωση "Μοιρολόι, η γιορτή του Πένθους", 7/8/2021, Αρχαιολογικός Χώρος Τυλίσου
Το μοιρολόι αποτέλεσε και συνεχίζει να αποτελεί έναν αποδεσμευμένο γυναικείο λόγο που γεννιέται στις ακραίες συνθήκες του θανάτου και υπόκεινται στους δικούς του κανόνες. Συντροφεύει το νεκρό στη τελευταία του διάβαση, το τελευταίο κατώφλι, την αναπόφευκτη μοίρα κάθε ζωντανού πλάσματος.
Σα μακάβριο νανούρισμα, δρα παρηγορητικά κατευνάζοντας τους νεκρούς και αποσυμφορίζοντας τους ζωντανούς. Το θρηνητικό αυτό τραγούδι ταξιδεύει και μετουσιώνεται ανά τους αιώνες χωρίς να χάνει τη δυναμική και το ρόλο του. Αποτέλεσε και συνεχίζει να αποτελεί μια ποιητική μορφή δημιουργίας που ακολουθεί συγκεκριμένα μοτίβα, θεματολογία και ρυθμό. Οι κύριοι εκφραστές του υπήρξαν ανέκαθεν οι γυναίκες. Στα ομηρικά έπη συναντάμε θρήνους όπως της Βρυσσιήδας για τον Πάτροκλο και της Ανδρομάχης για τον Έκτορα. Διαβάζοντας τους ελάχιστες διαφορές θα εντοπίσει κανείς με ένα σημερινό μοιρολόι. Αυτό είναι μια σαφή ένδειξη ότι όσο και να περνούν τα χρόνια όσο και οι κοινωνίες να εξελίσσονται η ανάγκη για έκφραση των βαθύτερων συναισθημάτων πάντα θα αποτελεί τη πηγή που θα δημιουργεί διαχρονικούς λόγους. Ένα μοιρολόι που θα εντυπωθεί στις ψυχές των ανθρώπων και θα ταξιδέψει μέσω της μαθητείας από γενιά σε γενιά. Μια αναπόφευκτη γραμμικότητα που θα προσαρμόζεται πάντα στα νέα δεδομένα διατηρώντας ασίγαστη τη βασική κινητήρια δύναμη της, τον πόνο. Ο πόνος αποτελεί μια κοινή γλώσσα ένα κοινό δυνατό συναίσθημα που δημιουργεί στους ανθρώπους ανά τις εποχές και την υφήλιο έντονη την ανάγκη της έκφρασης και εξωτερίκευσής του.
Ο θάνατος αποτελεί από μόνος του ένα οριακό γεγονός, μια οριακή κατάσταση που διαταράσσει τις κοινωνικές ισορροπίες. Οι σταθερές στις τελετουργίες είναι αυτές που εξασφαλίζουν την διατήρηση της ισορροπίας τις στιγμές που όλα μοιάζουν να διαταράσσονται και να καταρρέουν. Στην αρχαιότητα, όπως και μετέπειτα στις παραδοσιακές κοινωνίες, η έλλειψη επιθανάτιων θρήνων αποτελούσε όνειδος. Ένας θεμέλιος λίθος που αφαιρούνταν από τη τελετουργία και κλυδώνιζε επικίνδυνα την ήδη εύθραυστη ισορροπία της αμφίρροπης στιγμής του θανάτου.
Οι γυναίκες, στενές συγγενείς του νεκρού αναλάμβαναν το βάρος της επιτέλεσης του. Μπορούσαν όλες οι γυναίκες να κλάψουν; Να δημιουργήσουν όμορφους θρήνους προκειμένου να επέλθει η ζητούμενη κάθαρση μέσω του κλάματος; Όλοι οι άνθρωποι μπορούν σαφέστατα να κλάψουν, η ροπή προς τη ρήμα, η ποιητική δηλαδή ικανότητα μερικών γυναικών ήταν αυτή που τις διαχώριζε σε ικανές και λιγότερο ικανές μοιρολογίστρες. Από την ανάγκη να εξασφαλιστεί ένας ΄΄σωστός΄΄ θρήνος γεννιούνται τα παραδοσιακά μοτίβα των μοιρολογιών που ταξιδεύουν από γενιά σε γενιά μέσω της προφορικότητας. Αν και τις τελευταίες δεκαετίες οι αυθόρμητες ρίμες επικρατούν σε όλη τη Κρήτη, τα παραδοσιακά μοτίβα είναι αυτά που συνεχίζουν να καταγράφονται και να διασώζονται. Τα ελεύθερα δίστιχα είναι συνθέσεις της στιγμής που αποτελούν δημιουργικό προϊόν της εκάστοτε μοιρολογίστρας για συγκεκριμένο νεκρό. Οι ωραιότερες συνθέσεις αποτυπώνονται στη μνήμη των παρευρισκομένων γυναικών που μπορεί να αναπαράγουν το βασικό μοτίβο μελλοντικά σε ένα δικό τους θρήνο. Κατά κάποιο τρόπο και τα ελεύτερα δίστιχα ταξιδεύουν και διασώζονται μέσω του προφορικού λόγου, σε πολύ πιο ελεύθερη μορφή σε σχέση με τα παραδοσιακά μοτίβα.
Όπως ανέφερα και προηγουμένως, οι βασικοί εκφραστές των μοιρολογιών υπήρξαν πάντοτε οι γυναίκες. Η ιδιαίτερη γυναικεία φύση, ταυτισμένη αδιάρρηκτα με την ευαισθησία και τη μητρότητα ανέκαθεν θεωρούνταν η καταλληλότερη. Γυναίκα γεννά, γυναίκα καλωσορίζει με το νανούρισμα της το βρέφος στην αγκαλιά της, γυναίκα αποχαιρετά, παρηγορώντας το νεκρό με το μοιρολόι της. Οι παρηγορητικοί λόγοι της, γεμάτοι ψιμύθια και κολακείες, γαληνεύουν τις ψυχές ζωντανών και πεθαμένων. Η φροντίδα, έκδηλη μέσα σε κάθε λέξη που βγαίνει από τα χείλη της φέρει τα χαρακτηριστικά που τη ταυτίζουν με τη γυναίκα μάνα, τη γυναίκα Παναγία.
Η μορφή της πενθούσας γυναίκας, σχεδόν ιερή, απόκοσμη, μοιάζει να περιδιαβαίνει ανάμεσα στους κόσμους. Ανθρώπινη και ταυτόχρονα ότι πιο κοντινό στο νεκρό. Εκείνη που ακουμπά το θάνατο, ο διάμεσος μεταξύ ύπαρξης και ανυπαρξίας. Ποιος κατάφερε να συγκρατήσει το δάκρυ του μπροστά στον απόλυτο οδυρμό της; Ολόκληρη η ύπαρξη υποκλίνεται την σκληρή τούτηώρα του θανάτου. Και ο άνθρωπος που από τη φύση του νιώθει δέος μπροστά στη τελευταία διάβαση σιωπά και ακούει το θρήνο ανήμπορος μπροστά στη δύναμη του θανάτου.
Το παραδοσιακό ελληνικό φαντασιακό του θανάτου είναι ένα εξαιρετικά στιβαρό οικοδόμημα. Η παράδοση, βρίθει αναφορών με περιγραφές για το κάτω κόσμο, για τη ζωή των νεκρών στην αντίπερα όχθη και τη σκληρότητα του χάρου. Αυτό το σταθερό κοινωνικό κατασκεύασμα δομεί και διατηρεί το μοιρολόι και ολόκληρη την επιθανάτια τελετουργία που ξεκινά με το νέο του θανάτου και ολοκληρώνεται με την ανακομιδή των οστών. Βλέποντας συνολικά την επιθανάτια τελετουργία δεν μπορούμε να μην αναρωτηθούμε πώς φτάνει μέχρι τις μέρες μας. Την εποχή που το νεκρό σώμα απαγορεύεται να μείνει στο σπίτι, το ξενύχτισμα του νεκρού χάνεται και η τελετουργική αρμονία μοιάζει να διακόπτεται. Τα νέα κοινωνικά δεδομένα απαιτούν προσαρμογές. Ο θάνατος απόμακρος και ακόμα πιο τρομακτικός, ντύνεται με το περίβλημα του αγνώστου, καθώς πλέον επιφορτισμένοι με το καθήκοντης φροντίδας του νεκρούσώματος είναι τα εξειδικευμένα γραφεία τελετών. Το μοιρολόι χάνει ας μου επιτραπεί η έκφραση τον κανονιστικό του χαρακτήρα και γίνεται ελεύθερη επιλογή. Οι συγγενείς επιλέγουν να μοιρολογούν, όχι γιατί οι κοινωνικοί μηχανισμοί τους εξαναγκάζουν αλλά γιατί οι ίδιοι επιλέγουν να το κάνουν. Ως μια προσωπική δίοδο αποσυμφόρησης, προσωπικής αποσυμφόρησης και όχι συλλογικής όπως συνέβαινε κατά το παρελθόν στις παραδοσιακές κοινωνίες. Δεδομένων των νέων συνθηκών μια νέα υβριδική μορφή μοιρολογιού αναδύεται, το ηλεκτρονικό μοιρολόι. Μοιρολόι που δεν δημιουργείται απαραίτητα τη στιγμή της κορύφωσης του θανάτου, αλλά τις μέρες που ακολουθούν. Ένας δημόσιος λόγος που αναρτάται στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και σε πολλές των περιπτώσεων εμπεριέχει προθέσεις στράτευσης της κοινής γνώμης. Οι απαντητικοί αυτοί λόγοι έχοντας δηλαδή βήμα για λόγο και αντίλογο γίνονται πολλές φορές πυριτιδαποθήκες, ικανές να αναμοχλεύσουν και να διαταράξουν συθέμελα τις κοινωνικές ισορροπίες των σύγχρονων κοινωνιών. Ο ατομοκεντρικός χαρακτήρας που φέρουν οι σύγχρονες κοινωνίες, κάνει το μοιρολόι να δανείζεται στοιχεία από το αυτομοιρολόγημα, στερούμενο πλήρως τη συλλογικότητα, αξία άρρηκτα συνδεδεμένη με τις παραδοσιακές κοινωνίες και τις σημαντικές διαβάσεις τους. Τέτοιες διαβάσεις είναι η γέννηση, ο γάμος και ο θάνατος.
Κλείνοντας, θα ήθελα να πω ότι ο θάνατος και οι μηχανισμοί που προσπαθούν να τον κατευνάσουν μπορεί να αλλάζουν, να μετουσιώνονται ένα όμως θα συνεχίσει να παραμένει ίδιο, όσο και να περνούν τα χρόνια, όσο και να αλλάζουν οι προτεραιότητες των ανθρώπων, όσο και οι συλλογικότητες να δίνουν τη θέση τους σε αλώβητα εγώ. Και δεν είναι άλλο από το βαθύ βιωμένο συναίσθημα, εν προκειμένω τον πόνο! Έναν πόνο που για τη ψυχή θα παραμένει πάντοτε ο ίδιος, βαθιά μαχαιριά που θα κλονίζει τον άνθρωπο συθέμελα. Και τα μαύρα σκοτάδια που ο θάνατος θα σέρνει πάντοτε μαζί του, θα συνεχίσουν να αυλακώνουν τα μάτια των ανθρώπων με δάκρυα, δάκρυα πόνου, δάκρυα λύτρωσης!!!
Αγγελική Λυγινού, κοινωνιολόγος - κοινωνική ανθρωπολόγος
Η ιστορία του ψηλότερου βουνού της Κρήτης είναι σίγουρα γραμμένη στα μνημεία, τα τοπωνύμια, τις ιστορικές πηγές και το φυσικό περιβάλλον που απλώνεται από την κορφή ως τους πρόποδες και από το οροπέδιο της Νίδας μέχρι τις πηγές και τα βάραθρα του ορεινού μας όγκου.
ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑCopyright © 2019 - 2024. Androidus Project Tank. Created & Hosted by WEBMAN