Από τα “Μάρμαρα” του Παρθενώνα στον Μαρμαρωμένο Βασιλιά. Οι Πολιτιστικές Κληρονομιές ως Μονόκεροι Επενδύσεων, Γρύπες Συναλλαγών και Χίμαιρες διαπραγματεύσεων.

 Εισαγωγή : Δηλιακή ή Αθηναϊκή Συμμαχία- το άτυπο re-branding σε μια ύβρη Ισχύος.

Οι μετόπες, τα αετώματα, η ζωφόρος και ο ευρύτερος μυθικός “μαρμαρωμένος” κόσμος με πυρήνα το ναό του Παρθενώνα στην Ακρόπολη των Αθηνών, αποτελούν τον γλυπτό διά-κοσμο αγαλμάτων και έργων τέχνης που ΄φερεται να φιλοτέχνησε ο Φειδίας, οι μαθητές του και άλλοι τεχνίτες της κλασικής Αρχαιότητας.

Με πρώτη ύλη το πεντελικό μάρμαρο λαξεύτηκαν και ξεπήδησαν απ’ τη σφαίρα του μύθου στην παράσταση του συμβολισμού τα γλυπτά του Παρθενώνα ως η κυρίαρχη έπαρση του ηγετικού και κατ επέκταση ηγεμονικού ρολου της Αθήνας στον κόσμο των Ελλήνων του 5ου αιώνα π.Χ.

Απ το ταμείο της Δηλιακής Συμμαχίας με έδρα το ιερό νησί του Απόλλωνα (και της Αρτέμιδος) και τα χρήματα των συμμαχικών πόλεων χρηματοδοτήθηκε άλλωστε το εκτεταμένο πρόγραμμα ανοικοδόμησης της Ακρόπολης των Αθηνών (σε επιμέλεια του Ικτίνου και Καλλικράτη) ως νέας έδρας(ταμείου) μιας κατ’ αντιπαραβολή με το σήμερα "ΒορειοΑτλαντική Συμμαχίας" της Αρχαιότητας με κέντρο τη ΝΑ Μεσόγειο.

Οι αυτοκρατορίες όπως και οι άνθρωποι διαχρονικά στην αναμέτρηση τους με την ιστορία και στον καλπασμό της ισχύος τους αποκτούν τάσεις όλο και περισσότερο επεκτατικές, οι οποίες σε πολλές περιπτώσεις οριοθετούνται μεταγενέστερα και ως η αρχή του τέλους τους σαν την ακολουθία της "Τραγικής" νομοτέλειας του σχήματος Ύβρις Άτις, Νέμεσις και Τήσις.

Έτσι και η Αθήνα φρόντισε να επιδείξει πολυδιάστατα τον ρόλο της ως η πλανητική δύναμη της εποχής οδηγώντας εντέλει τη συμμαχία της στην παραπλανητική εμπλοκή στον καταστροφικό για την ίδια και τον κλασσικό ελληνισμό (σε μακροοικονομικό επίπεδο) Πελοποννησιακό Πόλεμο.

Σε μια κατάσταση βίας, εξουσίας και πολέμου , η Ακρόπολη των Αθηνών με κεντρικό σύμβολο της τον Παρθενώνα, ως ένα παγκόσμιο σύμβολο Μέτρου, Δημοκρατίας ,Ελευθερίας, κατάφερε και εντοίχισε ιδέες και ιδανικά που μέχρι σήμερα μοιαζουν να φέρουν τη δική της σφραγίδα προέλευσης στην οικουμενική διάσταση του ελληνικού πνεύματος.

Με την ανέγερση του Παρθενώνα επισφραγίζεται και το re-branding της Δηλιακής Συμμαχίας ανεξάρτητων πόλεων κρατών στην Αθηναϊκή Συμμαχία της Αθήνας και των υπηκόων πόλεων αυτής.

Πρελούδιο αλλά και ρέκβιεμ αυτής της εποχής σύλληψης και υλοποίησης των γλυπτών του Παρθενώνα, θα μπορούσε να είναι ο επιτάφιος του Περικλή (με λογογράφο τον Θουκυδίδη) στον πρώτο χρόνο απ' τον Πελοποννησιακό Πόλεμο (431-404 π.Χ) και δυό χρόνια μετά τα θυρανοίξια της ανακαινισμένης Ακρόπολης από τον καλλιτέχνη που του αποδόθηκε  η φήμη πως ή ο Θεός κατέβηκε στη γη για να του δείξει το πρόσωπό του, ή ο ίδιος ο Φειδίας ανέβηκε στα ουράνια".

Αξίζει να παρατεθεί το παρακάτω απόσπασμα από τον ιστορικό εκείνο επιτάφιο σε έναν ίσως παραλληλισμό μιας δύναμης που βίωσε το επιμύθιο της δικής της παρακμής 26 χρόνια μετά περνώντας ένα ένα τα στάδια της τραγωδίας σε μια προσπάθεια να ζήσει τον μύθο "μαρμαρώνοντας" τελικά στα μνημεία της θεούς, ημίθεους και ήρωες.

“μετὰ μεγάλων δὲ σημείων καὶ οὐ δή τοι ἀμάρτυρόν γε τὴν δύναμιν παρασχόμενοι τοῖς τε νῦν καὶ τοῖς ἔπειτα θαυμασθησόμεθα, καὶ οὐδὲν προσδεόμενοι οὔτε Ὁμήρου ἐπαινέτου οὔτε ὅστις ἔπεσι μὲν τὸ αὐτίκα τέρψει, τῶν δ᾿ ἔργων τὴν ὑπόνοιαν ἡ ἀλήθεια βλάψει, ἀλλὰ πᾶσαν μὲν θάλασσαν καὶ γῆν ἐσβατὸν τῇ ἡμετέρᾳ τόλμῃ καταναγκάσαντες γενέσθαι, πανταχοῦ δὲ μνημεῖα κακῶν τε κἀγαθῶν ἀΐδια ξυγκατοικίσαντες. ἀλλὰ πᾶσαν μὲν θάλασσαν καὶ γῆν ἐσβατὸν τῇ ἡμετέρᾳ τόλμῃ καταναγκάσαντες γενέσθαι, πανταχοῦ δὲ μνημεῖα κακῶν τε κἀγαθῶν ἀΐδια ξυγκατοικίσαντες.

 
Κεφάλαιο.1 Πολύχρωμα Γλυπτά σε αντιπαράθεση με Λευκά Μάρμαρα και Μαρμαρωμένες συνειδήσεις.

Αρχιτεκτονικά γλυπτά είτε ως συμπλέγματα είτε ως ολοκληρωμένες ή αποσπασματικές μορφές προβάλλονται σήμερα σαν λευκές επικές σκιές στις προθήκες μουσείων αλλά και στον ίδιο τον αρχαιολογικό χώρο της Ακρόπολης των Αθηνών που το νεότερο ελληνικό κράτος όρισε ως έμβλημα του κλασικού ελληνισμού.

Ωστόσο έχει σημασία να ξαναγραφτεί ότι τα γλυπτά αυτά αποτελούν στην ουσία τα σπαράγματα μιας εποχής στην οποία κυριαρχούσε το χρώμα αλλά και η προσθήκη μεταλλικών εξαρτημάτων σε μια αίσθηση τρισδιάστατης εικόνας, επαυξημένης πραγματικότητας και καλλιτεχνικής προπαγάνδας χιλιετίες πριν περάσουμε στην ψηφιακή εποχή.

Η τέχνη άλλωστε στη διαχρονία του ανθρώπινου πολιτισμού έχει καθοριστική επίδραση όταν εξυπηρετήσει σκοπούς προπαγάνδας, συμβολισμούς ισχύος, έπαρσης  και εξουσίας καθώς και στοχευμένα μηνύματα με αποδέκτες από εστιασμένα κοινά μέχρι ολόκληρους λαούς.

Αυτή η προσέγγιση της τέχνης που με τον χρόνο γίνεται κληρονομιά και από κληρονομιά αντιμετωπίζεται ως μέσο σφυγμομέτρησης, ελέγχου, αντιπερισπασμού και χειραγώγησης των μαζών, συνοψίζει την επιδραση της στη φράση του Όργουελ πως «Όποιος ελέγχει το παρελθόν, ελέγχει το μέλλον. Όποιος ελέγχει το παρόν, ελέγχει και το παρελθόν.»

Τα μαρμάρινα γλυπτά του Παρθενώνα άλλωστε απ τον υλικό πραγματικό κόσμο και ο Μαρμαρωμένος βασιλιάς απ τον άυλο κόσμο του θρύλου σε μια αποθέωση του μαρμάρου, συμπυκνώνουν την “εθνική” φαντασιακή προσδοκία επανάκτησης καταστάσεων σε μικρή και μεγάλη κλίμακα , την οποία προβοκάρουν οι κατά καιρούς ηγεσίες ντοπάροντας με παραισθήσεις "ένδοξου μεγαλείου" σημαντικό τμήμα της λαϊκής βάσης.

Σε αυτή τη λαϊκή βάση άλλωστε ο πολιτισμός, αρχαίος και σύγχρονος αντιμετωπίζεται συχνά ως ένα εκκρεμές ανάμεσα σε αντιθετα σύνολα.Από  μια μεριά ως υπόθεση εργασίας  αρτηριοσκληρωτικών δομών του δημοσίου τομέα και από την άλλη ως η καθολική κληρονομιά ενός “ορθόδοξου” λαού  που "απ τα κόκαλα βγαλμένη" χρίζει εξεγερμένους χωρικούς σε έθνος σα μαγικό ραβδί και πανίσχυρο διπλωματικό χαρτι στον αγώνα της Παλιγγενεσίας. 

Αυτό το χαρτί με ιστορικούς σταθμούς, τεχνητές συνδέσεις, αφετηρίες και συμπλέγματα κατάφερε μέσα απ τους διανοητές και εκπροσώπους του να εμφυτεύσει την ιστορική συνείδηση μας ως κράτος 200 χρόνια πριν , θυμίζοντας πολλές φορές βαρύ παλτό μέσα στον Αύγουστο. 

 Κεφάλαιο.2 Η Αγορά του Πολιτισμού και ο Πολιτισμός της Αγορας ως το “Μέγα παίγνιον” επενδύσεων.

Η διαχείριση της αρχαιότητας αναμφίβολα είναι μια δύσκολη υπόθεση για ένα κράτος που συμπλήρωσε μόλις πρόσφατα δυο αιώνες απ’ τη σπίθα σύστασης του.

Η φιλοσοφία της ανάκτησης ήδη απ τα πρώτα χρόνια της Νέας Ελλάδας κυριάρχησε ως πολιτικό εργαλείο συμπυκνωμένο στη λαϊκή καθιέρωση του: "πάλι με χρόνια με καιρούς , πάλι δικά μας θα ναι".

Είτε μιλάμε για εδάφη και “αλησμόνητες πατρίδες” , είτε για τέχνεργα και χαμένους τάφους , είτε για άυλες κληρονομιές , η λογική της επιστροφής λειτουργεί ακόμα ως έκρηξη αδρεναλίνης σε ένα κοινωνικό μέσο όρο που επιδιώκει την εξιδανίκευση του εαυτού του στο κάτοπτρο του προσωπικού του καθρέφτη.

Η κρίση του 2009 όμως άλλαξε η μάλλον ανακάτεψε τα δεδομένα καθώς η αρχαιότητα αυτή τη φορά εμπλούτισε τον Διεθνή Τύπο με εμπνευσμένα πρωτοσέλιδα της "σύγχρονης Ελληνική Τραγωδίας" σε συνάρτηση με την καθολική εθνική απογοήτευση μιας κοινωνίας που κλήθηκε σε άλλες περιστάσεις αυτή τη φορά από κακομαθημένο παιδί να φερθεί ως υπεύθυνος δανειολήπτης ενήλικας .

Η αρχαιότητα πάλι έρχεται στο προσκήνιο τόσο με κωμική όσο και με τραγική μορφή σε ένα σύγχρονο  θέατρο χωρίς από μηχανής θεού μα από μηχανής παρηγορητή με ενορχηστρωτή το ίδιο το Κράτος και τους μηχανισμούς του.

Από τη μια εμφανίζε τάφους και ευρήματα που θα συμπλήρωναν τα “κενά” του εθνικού μας θαμμένου φαντασιακού και από την άλλη “‘εκλεισε χρόνιες υποθέσεις” μέσα από συμβιβασμούς παραχώρησης στο πλαίσιο καλής γειτονίας και γενναιόδωρης μοιρασιάς.

Το σήμερα όμως μοιάζει διαφορετικό, μιας και αυτή τη φορά η διαχείριση της αρχαιότητας στο δημόσιο λόγο εμποτίζεται .τουλάχιστον σε ότι δημοσιεύεται, με όρους αγοράς.

Μιας αγοράς μάλιστα που ενσωματώνει σχεδόν ριζοσπαστικά στον λόγο και την ατζέντας της πολιτιστικής δημόσιας σφαίρας μια αν όχι καινοφανή διακρατική ορολογία συναλλαγών σίγουρα πρωτοφανή στην ελληνική πραγματικότητα.

Και φυσικά ο μύθος είναι πάλι εδώ , πάντα εδώ, ενεργός και αγέραστος όπως οι Έλληνες κατά τους Αιγύπτιους ιερείς προς τον Σόλωνα που μένουν αιωνίως παιδιά (Έλληνες αεί παίδες εισίν) ίσως γιατί την ιστορία τους την ανεβάζαν στη σφαίρα του μύθου και της αλληγορίας όπως τα παραμύθια για παιδιά.

Έτσι και η Πολιτιστική Κληρονομιά σήμερα μέσα απ τα τέχνεργα αλλά και τα σπαράγματα μνήμης (υλικά και άυλα) σε μια μυθική αλληγορία των όρων αγοράς και κεφαλαίου απ το σημερινό μας κράτος εκτιμώνται ως Μονόκεροι Επενδύσεων που αντιμετωπίζουν τους Γρύπες των διεθνών Συναλλαγών  με το φόβο να καταλήξουν σε Χίμαιρες διαπραγματεύσεων.

Αν φυσικά συνυπολογίσει κανείς πως η αγορά τέχνης αποτελεί ένα ισχυρότατο χρηματιστήριο, τρίτο κατά σειρά μετά απ’ το χρηματιστήριο αξιών και τους πολύτιμους λίθους , τότε δεν είναι περίεργο το γεγονός πως η χώρα μας ουσιαστικά επενδύει σε αυτή την “εναλλακτική γη επιχειρήσεων”.

Συγκεκριμένα η επαναπροσέγγιση της Μεγάλης Βρετανίας και του Βρετανικού Μουσείου ,που κατέχει επάξια τον τίτλο του θησαυροφυλακίου κληρονομιών απ όλο τον κόσμο, γίνεται πλέον σε συνθήκες οικονομίας του πολιτισμού, βάζοντας στο τραπέζι συναλλαγής τους όρους συνεκμετάλλευση, παραχώρηση και αξιοποίηση της πολιτιστικής κληρονομιάς ως αγαθά διάχυσης, διακίνησης και ανταλλαγών.

Γνώριμοι όροι της πολιτικής και της οικονομίας περνούν στον πολιτισμό σε μια σχέση ανατροφοδότησης, δημιουργίας μηνύματος και περιεχομένου. Τα πολιτιστικά αγαθά παραμένουν άλλωστε τα στοιχεία ταυτοποίησης, προέλευσης και απόδειξης ύπαρξης , ακμής και παρακμής πολιτισμών , οι οποίοι αφησαν το αποτύπωμα τους στην ιστορία του ανθρώπου.

Παράλληλα η ανάδυση νέων μορφών πολιτικού και πολιτιστικού ακτιβισμού με κυρίαρχες τις κινήσεις αποαποικιοποίησης (decolonization), επαναδιατύπωσης της ιστορικής έρευνας πεδίου και διεκδίκησης πολιτιστικών θησαυρών ευνοούν το πλαίσιο μέσα στο οποίο ζυμώνεται η ώρα μιας γενικευμένης επιστροφής που βάζει στο στόχαστρο τα πάλαι ποτέ αυτοκρατορικά και ιμπεριαλιστικά θησαυροφυλάκια.

Για τους πιο ρομαντικούς σταδιακά διαμορφώνεται ένα νέο πλαίσιο διαιτησίας και διαμεσολάβησης ίσως και αποκατάστασης με ανεστραμμένους τους ρόλους ισχύος ανάμεσα στα Μεγάλα Θησαυροφυλάκια- Μουσεία των πρώην Αυτοκρατοριών προς τις πρώην Αποικίες και νυν “κυρίαρχα κράτη” (κυρίως περιπτώσεις κρατών της Αφρικής), μέσα απ’ το οποίο επιτυγχάνονται σημαντικές νίκες επανάκτησης αρχαιολογικών και πολιτιστικών θησαυρών υπό την αιγίδα ακόμα και του Παγκόσμιου Πολιτιστικού Οργανισμού της Ουνέσκο.

Η Ουνέσκο άλλωστε ως πολιτιστικός “υπερόμιλος” και διαιτητής βάζει τη σφραγίδα διακρατικών διακινήσεων εγκαινιάζοντας για τα ελληνικά δεδομένα μια νέα εποχή κατά την οποία μνημεία και πολιτιστικοί “θησαυροί” γίνονται μετοχές με εταίρους και μερίδιο συμμετοχής , συνεκμετάλλευσης και συνδιαχείρισης.

Σε ένα ρευστό διεθνές περιβάλλον και σε μια εποχή επανεκκίνησης στη μετά την πανδημία περίοδο, οι εκφάνσεις του πολιτισμού και της κουλτούρας επανέρχονται στο προσκήνιο με έντονη όμως την οσμή αγοράς και την ορμή παζαριού.

Ίσως σε αυτή τη συνθήκη που διαμορφώνεται, η πλάστιγγα να γερνει ευνοϊκά προς διεκδικήσεις και επαναδιαπραγματεύσεις, δίνοντας μας το βήμα να αξιοποιήσουμε το πολιτιστικό μας απόθεμα ως μια μοναδική ευκαιρία να δημιουργήσουμε πύλες εισόδου του ελληνισμού σε όσο το δυνατόν περισσότερα μέρη του κόσμου.

Ενός ελληνισμού όμως που δεν σχετίζεται με τα γεωγραφικά μας σύνορα αλλά με την ιδέα του ταξιδευτή, η οποία καθόρισε για χιλιετίες την πορεία μας, τα χαρακτηριστικά μας  και την τοποθέτηση μας στον κόσμο.

Τα γλυπτά είτε έρθουν είτε όχι, ανοίγουν μια συζήτηση για τους τρόπους αξιοποίησης μιας κληρονομιάς, στην οποία δεν μπορούμε να έχουμε το εσωτερικό μονοπώλιο επαφής και αλληλεπίδρασης . Οι κληρονομιές των Ελλήνων άλλωστε έχει σημασία να αποτελέσουν οικουμενικής εμβέλειας μοιρασιά ως εμπνεύσεις που επέδρασαν σε Ανατολή και Δύση περνώντας από σταθμούς που σίγουρα ξεπερνούν τα γεωγραφικά όρια της σημερινής χώρας.

Είναι νωρίς να κριθεί ακόμα και από τις έγκριτες δημοσιογραφικές πηγές η στρατηγική της χώρας χωρίς να δούμε το αποτέλεσμα ενός αναμφίβολα blame game με εμφανείς και αφανείς παίκτες σε μια αλλαγή πολιτικής που εξυφαίνεται ήδη από το 2017 με όρους που ξεπερνούν τα μέχρι σήμερα μαθημένα συστήματα.

Φαίνεται πως αυτή η παρτίδα για την πατρίδα φτάνει σταδιακά στο δικό της τελικό γύρο σε ένα πολιτικό κατά βάση "παίγνιο” που επιδιώκεται να  το ξαναπούμε "μέγα" ,αρκεί αυτή τη φορά να μην  "ξανα-πληρώσουμε τις χάντρες για να το πάρουμε".

 

ΤΕΛΟΣ

Παραπομπές:

1. Ο Γιώργης Α Καλομοίρης είναι Αρχαιολόγος και Πολιτιστικός διαχειριστής, Επιμελητής του Πολιτιστικού Δικτύου Androidus Project Tank- Αργαστήρι Πολιτισμού Καινοτομίας Έρευνας και Επιστημονικός Υπεύθυνος της διεπιστημονικής Κοινοπραξάις IDAology Project.

2.Μετάφραση: Περικλέους Ἐπιτάφιος Λόγος, Θουκυδίδου, Ἱστοριῶν Β´, § 35-46

Ἡ δύναμή μας δὲ αὐτὴ δὲν εἶναι βέβαια χωρὶς ἀποδείξεις, ἀλλὰ ὑπάρχουν μεγαλοπρεπῆ μνημεῖα αὐτῆς, γιὰ τὰ ὁποῖα μᾶς θαυμάζουν» οἱ σύγχρονοί μας καὶ θὰ μᾶς θαυμάζουν καὶ οἱ μελλοντικὲς γενιές, καὶ μάλιστα χωρὶς νὰ χρειαζόμαστε τοὺς ἐπαίνους οὔτε τοῦ Ὁμήρου οὔτε κανενὸς ἄλλου, τοῦ ὁποίου οἱ στίχοι εἶναι δυνατὸν νὰ εὐχαριστήσουν πρὸς στιγμήν, θὰ ἔλθει ὅμως ἡ πραγματικότητα, ἡ ὁποία θὰ ἀποκαλύψει ψεύτικη τὴν ἰδέα ποὺ σχηματίστηκε γιὰ τὰ πράγματα, ἀλλὰ γιατὶ ὁλόκληρη τὴ θάλασσα καὶ τὴν ξηρὰ τὴν ἐξαναγκάσαμε νὰ γίνει προσιτὴ στὴν τόλμη μας, ἱδρύσαμε δὲ παντοῦ αἰώνια μνημεῖα καὶ τῆς φιλίας μας καὶ τῆς ἔχθρας μας.

Πηγή: http://users.uoa.gr/~nektar/history/1antiquity/pericles_epitafios_logos.htm 

3. Οι Μονόκερο/ Unicorrns :Στα παραμύθια ο μονόκερος είναι το μυθικό ον με μορφή αλόγου που είναι αδύνατο να πιαστεί. Στον κλάδο της τεχνολογίας, ο όρος χρησιμοποιείται για να υποδηλώσει μια (μη εισηγμένη στο χρηματιστήριο) τεχνολογική εταιρεία με αποτίμηση άνω του ενός δισεκατομμυρίου. Το 2013, οπότε ξεκίνησε η χρήση του συγκεκριμένου όρου, οι εταιρείες με ανάλογες αποτιμήσεις ήταν πραγματικά σπάνιες, 39 σε όλο τον κόσμο.https://www.kathimerini.gr/economy/business/1063533/anazitontas-eyropaioys-monokeroys/

Οι Γρύπες : Οι Γρύπες, μυθολογικά πλάσματα με το κεφάλι ενός αετού και το σώμα ενός λιονταριού, αναφέρονται συχνά στα αρχαία Ελληνικά έργα να συμβολίζουν τη δύναμη και τη γενναιότητα, θεωρούνταν ευγενή πλάσματα που ζούσαν στην εποχή της αρχαίας Ελλάδας και άλλων γειτονικών περιοχών ως οι προστάτες του χρυσού στα βουνά της Σκυθίας, της σημερινής βορειοανατολικής Ευρώπης.

Η Χίμαιρα: Στην Ελληνική μυθολογία αναφέρεται η Χίμαιρα ως ένα φοβερό τέρας, ένα μυθολογικό ζώο,που εξέπνεε φωτιά, είχε σώμα κατσίκας, κεφάλι λιονταριού, και η ουρά του κατέληγε σε φίδι. Σύμφωνα με άλλες περιγραφές, είχε περισσότερα από ένα κεφάλια, συνηθέστερα τρικέφαλος (κεφαλή λέοντα, κατσίκας και δράκοντα. Η Χίμαιρα αντιπροσωπεύει οτιδήποτε αντιφατικό ή ασυμβίβαστο. Σημαίνει επίσης διφορούμενες ενέργειες ή συναισθήματα, διαστροφές, συγκρούσεις, αντιθέσεις, ασυνέπειες και το παράλογο. Στην Ιλιάδα, ο Όμηρος περιγράφει ότι η Χίμαιρα είναι ένα αθάνατο ον, ικανό να ρουφήξει φλόγες λαμπερής φωτιάς.Επίσης, μεταφορικά, μπορεί να σημαίνει κάτι που είναι ανέφικτο (αδύνατο), δηλαδή που δεν μπορεί να γίνει πραγματικότητα. Μάλιστα υπάρχει και η σχετική έκφραση “κυνηγάω χίμαιρες“.

Βιβλιογραφία

A. J. Toynbee , Οι Έλληνες και οι κληρονομιές τους, Μτφρ. Γιανναδάκης Ν, Εκδόσεις Καρδαμίτσα ,Αθήνα 2011.

G. Orwell , 1984, Μτφρ Φιλολογική Ομάδα Κάκτου, Εκδόσεις Κάκτος, Αθήνα 1999

Γ. Χαμηλάκης, το Έθνος στα ερείπια του, Εκδόσεις 21ος παράλληλος , Αθήνα 2012

F.Haskel, Patrons and Painters, Study in the relations between Italian Art and Society in the age of the Baroque, Yale University Press, 1980

H. Hesse , Το παιχνίδι με τις χάντρες- Ο Μάγιστρος των Αγώνων, Μτφρ Φ. Κονδύλης, Εκδόσεις Καστανιώτη , Αθήνα 2006.

L. Byat& S Troy, 100 years of the Contemporary Art society, What’s Next?Inside Public Collections.

L. Hil, Catherine O’ Sullivan & Terry O’ Sullivan, Creative Art Marketing, Routledge, Second Edition, UK-London 2003.

L.K. Jones Art a hedonist’s guide to, Hg2- Artica, UK London 2010.

M. Archer, Art Since 1960, Publisher: Thames &Hudson, 2015.

M. Findlay, The Value of Art, Εκδόσεις: Prestel, 2014.

M. Jimenez, Τι είναι Αισθητική, Μετάφραση Μ Καρά, Εκδόσεις Νεφέλη,

Αθήνα 2014.

P. Hook , Breakfast At Sotheby's: An A-z Of The Art World, Publisher: Particular Books 2014.

P. Watson, Sotheby's: The Inside Story , Publisher: Random House- 1st U.S. ed edition 1997.

P. Watson, From Manet to Manhattan: The Rise of the Modern Art Market, Random House Publishing Group, 1992.

P.Watson, C. Todeschini , Η Συνωμοσία Mediici , ΤΟ ΠΑΡΑΝΟΜΟ ΤΑΞΙΔΙ ΤΩΝ ΛΕΗΛΑΤΗΜΕΝΩΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΤΥΜΒΩΡΥΧΟΥΣ ΤΗΣ ΙΤΑΛΙΑΣ ΣΤΑ ΜΕΓΑΛΥΤΕΡΑ ΜΟΥΣΕΙΑ ΟΛΟΥ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ, Μτφρ:Εμμανουήλ Α, Εκδόσεις Ωκεανίδα , Αθήνα 2011.

R. Moulen, Η Αγορά της Τέχνης, Παγκοσμιοποίηση και Νέες Τεχνολογίες, Μετάφραση: Χ Δραντάκη, Εκδόσεις: Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών, Αθήνα 2009.